αγροτικά κινήματα και εξεγέρσεις

Γενικά με τον όρο αυτό νοούνται οι μαζικοί και βίαιοι αγώνες που διεξάγει η αγροτική τάξη για να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της. Οι αγώνες αυτοί έχουν χαρακτήρα άλλοτε αιφνίδιο, αυθόρμητο και ανοργάνωτο (εξεγέρσεις) και άλλοτε καλύτερα προσχεδιασμένο και οργανωμένο (κινήματα). Βασικές τους αιτίες είναι η άνιση κατανομή των κλήρων, τα ποικίλα οικονομικά βάρη που επιβάλλει η κεντρική εξουσία στους μικροϊδιοκτήτες της γης, η απουσία κάθε ιδιοκτησίας γης, η απορρόφηση των μικρών κλήρων από τη μεγάλη ιδιοκτησία και η παράλληλη μετατροπή του αγρότη σε δουλοπάροικο κλπ. Οι συνέπειες των αιτιών που προαναφέραμε μπορούν να επιδεινωθούν από άλλους εξωοικονομικούς παράγοντες, όπως είναιπ.χ. μια σημαντική αύξηση του πληθυσμού, μια κακή σοδειά, πλημμύρες, πόλεμοι κλπ. Ιστορικά τα α.κ. εμφανίζονται και παρακολουθούν την ανάπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας της γης σε βάρος της κοινοτικής, φτάνοντας στο κορύφωμά τους στα πλαίσια της πλήρους επικράτησης του φεουδαρχικού συστήματος εκμετάλλευσης της γης. Μερικές φορές τους αγροτικούς αγώνες πλαισιώνουν τα κατώτατα λαϊκά στρώματα των πόλεων, καθώς και μέλη της άρχουσας τάξης, τα οποία εκμεταλλεύονται το α.κ. για να προωθήσουν τα φιλόδοξα σχέδιά τους ή για να αντιπολιτευθούν την ομάδα που κυβερνά. Ιστορικά, τα α.κ. και οι εξεγέρσεις οδηγήθηκαν σχεδόν πάντα στην αποτυχία, ακόμη και όταν κατάφεραν να καταλάβουν την αρχή. Οι κύριες αιτίες της αποτυχίας των αγώνων αυτών πρέπει να αναζητηθούν στο συνήθως αυθόρμητο, ανοργάνωτο ή κακά οργανωμένο χαρακτήρα των δυνάμεων των αγρωτών, αντίθετα προς τον οργανωμένο, συγκεντρωτικό, πειθαρχημένο και καλύτερα εξοπλισμένο στρατό των αντιπάλων, οι οποίοι διέθεταν επιπλέον και άφθονα οικονομικά μέσα για την εξαγορά της ηγεσίας των αντιπάλων τους. Η σημαντικότερη όμως από τις αιτίες αυτές βρίσκεται στην ίδια την ιδεολογία που συνεπάγονταν οι αγώνες αυτού του είδους, που ευνοούσαν τη μικρή ιδιοκτησία με την κατάτμηση της γης, σε μια εποχή (φεουδαρχική ή αστική) που όχι μόνο κυριαρχούσε η τάση για τη συγκέντρωση της γης (ή κάθε άλλου πλούτου) στα χέρια των λίγων, αλλά κυρίως γιατί αυτή η μορφή της παραγωγής ήταν πολιτικά περισσότερο αποτελεσματική, αφού μπορούσε να μονοπωλεί καλύτερα (λόγω της συγκεντρωτικής της φύσης) την εξουσία. Επιπλέον, με την άνοδο της αστικής τάξης, την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης και της εντατικοποίησης των καλλιεργειών, το αίτημα αυτό της κατάτμησης της γης αποκτούσε έναν ιδιαίτερα αντιπαραγωγικό χαρακτήρα. Η οξύτητα που χαρακτηρίζει τους αγροτικούς αγώνες έχει σήμερα, στον δυτικό κόσμο, ξεπεραστεί λόγω: α) της τεράστιας μείωσης του απασχολούμενου στη γεωργία πληθυσμού, β) της αλματώδους αύξησης της αποδοτικότητας της γεωργίας και γ) της θεαματικής αύξησης της βιομηχανικής παραγωγής. Αντίθετα, η κατάπαυση της οξύτητας των αγροτικών αγώνων στην αρχαιότητα είχε χαρακτήρα τεχνητό και παροδικό, αφού οφειλόταν, συνήθως στη στροφή της άρχουσας τάξης προς την κατάκτηση νέων χωρών, προκειμένου να εγκατασταθούν εκεί οι δυσαρεστημένοι α. –συνήθως ακτήμονες– της χώρας. ΙστορίαΑρχαία Ελλάδα.Από τις κοινωνικές συγκρούσεις που είχαν ως αιτία τους τα προβλήματα γης, θα πρέπει να αναφέρουμε αυτές που συντάραξαν τον ελληνικό κόσμο από τον 9o έως τον 6ο αι. π.Χ. και υπήρξαν από τις κύριες αιτίες του ελληνικού αποικισμού. Οι αντιθέσεις ανάμεσα στην τάξη των μεγάλων γαιοκτημόνων και των μικροϊδιοκτητών αγροτών –που σε μερικές περιπτώσεις (Αθήνα) δανείζονταν με ενέχυρο το σώμα τους και είχαν εκπέσει στην κατάσταση του δούλου– έφτασαν στη μεγαλύτερη οξύτητά τους τον 7o και 6o αι. Οι αγώνες αυτοί λύθηκαν προσωρινά, είτε με τον συμβιβασμό των αντιμαχομένων, που ανέλαβε η νεοεμφανιζόμενη τάξη με πρώιμα αστικά χαρακτηριστικά (σοφοί, νομοθέτες: Σόλωνας, Βίας, Ζάλευκος κ.ά.), είτε με τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας από τους τυράννους,που αν και αριστοκρατικής καταγωγής, εκπροσωπούσαν συνήθως –στις πολιτικές διαμάχες– τα συμφέροντα των λαϊκών τάξεων. Σπουδαία αναζωπύρωση των αγροτικών αγώνων έχουμε ξανά στο δεύτερο μισό του 3ου αι. π.Χ. στην Πελοπόννησο, με τις γενναίες –αλλά αποτυχημένες– προσπάθειες των βασιλιάδων της Σπάρτης Άγη Δ’ και Κλεομένη Γ’ να προχωρήσουν σε ριζικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, που θα βασίζονταν στη διανομή της γης των μεγάλων γαιοκτημόνων. Θα πρέπει, επίσης, να μνημονευτεί το επίσης αποτυχημένο αγροτικό κίνημα που ξέσπασε το 133 π.Χ. στην Πέργαμο μετά τον θάνατο του Αττάλου Γ’, με καθοδηγητές τον νόθο γιο του Αριστόνικο και τον στωικό φιλόσοφο Βλόσιο. Ρώμη.Στη Ρώμη, οι κοινωνικές διαμάχες είχαν ως επίκεντρο τη διανομή των δημοσίων κτημάτων (ager publicus). Οι διαμάχες αυτές έφτασαν στη μεγαλύτερή τους οξύτητα το β’ μισό του 2ου αι. π.Χ., όταν οι δήμαρχοι αδελφοί Γράκχοι προσπάθησαν να αποσπάσουν από την τάξη των πατρικίων την επικαρπία του ager publicus και να τη μοιράσουν στις φτωχότερες λαϊκές τάξεις. Ο ανταγωνισμός αυτός πήρε μορφή εμφυλίου πολέμου με χιλιάδες νεκρούς και κατέληξε στην εξόντωση των Γράκχων και την πλήρη συντριβή του λαϊκού κινήματος. Η άρχουσα τάξη, στην προσπάθειά της να αμβλύνει την οξύτητα του αγροτικού προβλήματος, ακολούθησε τότε εκτεταμένη αποικιακή πολιτική. Βυζάντιο.Στο Βυζάντιο, η εξέλιξη ήταν διαφορετική από αυτή που ακολουθήθηκε στη μεσαιωνική Ευρώπη. Η παρουσία μιας ισχυρής κεντρικής κυβέρνησης εμπόδισε την ανάπτυξη της φεουδαρχίας, ευνοώντας –σε πολλές περιπτώσεις συνειδητά– τη συντήρηση μιας πολυάριθμης τάξης μικρομεσαίων χωρικών, που αποτελούσε για την κυβέρνηση πηγή δημοσιονομικού πλούτου (φορολογία) και ταυτόχρονα πηγή στρατιωτικοπολιτικής δύναμης (στρατολογία). Δεν έπαψε ωστόσο ποτέ η αντίθεση μεταξύ μικροϊδιοκτητών γης και μεγάλων γαιοκτημόνων, που επί Κομνηνών και, κυρίως, επί Αγγέλων ασκούσαν τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας και ανέτρεψαν την κοινωνική ισορροπία που είχε πραγματοποιηθεί επί Μακεδόνων. Από τα α.κ. που στρέφονταν εναντίον της κεντρικής εξουσίας, έντονο αγροτικό χαρακτήρα είχε η επανάσταση (822-824) του Θωμά του Σλάβου, επί Μιχαήλ B’ Τραυλού (820-829). Σύμφωνα με τους Βυζαντινούς ιστορικούς, ο Θωμάς ξεσήκωσε τους δούλους ενάντια στους αφέντες τους, συνέλαβε τους φοροεισπράκτορες, κατάργησε τους φόρους και μοίραζε χρήματα στους αγρότες. Οι επαναστάτες είχαν σημαντικές επιτυχίες και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας όμως –με τη βοήθεια των Βουλγάρων– κατόρθωσε τελικά να τους εξοντώσει. Στην περίοδο της παρακμής και αποσύνθεσης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας εντείνονται και οι κοινωνικές αναστατώσεις. Από αυτές έντονο αγροτικό χαρακτήρα είχε το α.κ. (1446-60) των χωρικών του Μοριά εναντίον των δεσποτών της περιοχής Παλαιολόγων. To κίνημα ξέσπασε όταν οι Παλαιολόγοι επέβαλαν νέους βαρείς φόρους στους αγρότες και, κυρίως, όταν φορολόγησαν τους Αρβανίτες, που είχαν εγκατασταθεί στον Μοριά ως σύμμαχοι των Βυζαντινών εναντίον των Φράγκων με τον όρο ότι δεν θα πλήρωναν φόρους. Το κίνημα, που στην ηγεσία του είχε κατά καιρούς τους Μπούα, Κλαδά, Προινοκοκκά, Δοξίη κ.ά., κατέπνιξαν τελικά οι Τούρκοι. Οθωμανική αυτοκρατορία.Ένας από τους λόγους της επιτυχίας της διείσδυσης των Τούρκων στις χώρες της πρώην Βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν η τακτική που ακολούθησαν απέναντι στους αγρότες. Οι Οθωμανοί Τούρκοι, όπως και οι προκάτοχοί τους Σελτζουκίδες, απάλλασσαν τους αγρότες από το βαρύ πλέγμα φόρων που ίσχυε τόσο στο Βυζάντιο όσο και στα λατινικά φεουδαλικά κρατίδια και στη θέση τους επέβαλαν –για τους μη μουσουλμάνους– μόνο τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι). Με τον καιρό, όμως, οι καταχρήσεις εξουσίας από μέρους των Τούρκων τοπικών αρχόντων, η εξάπλωση των τιμαρίων και η αύξηση των έκτακτων εισφορών, είχαν ως αποτέλεσμα τις επανειλημμένες εξεγέρσεις τόσο των ομοδόξων και ομοφύλων όσο και των ετεροδόξων και αλλοφύλων (για λόγους, επιπλέον, θρησκευτικής και εθνικής καταπίεσης). Έτσι, θα πρέπει να μνημονεύσουμε τις εξεγέρσεις της Μικράς Ασίας του 1511-12 στη Σεβάστεια και την Καισάρεια με επικεφαλής τον Σαϊτάν-Κουλού (κίνημα με παράλληλους θρησκευτικούς στόχους), του 1518 στο Καραχισάρ, το Νικσάρ και την Αμάσεια με επικεφαλής τον Νουρ Αλή, του 1519-21 στο Τοκάτ με επικεφαλής τον Τζελάλ, του 1525 στη Σεβάστεια με επικεφαλής τον Κοτζά Σογκλουνογλού, του 1526 στο Κουρδιστάν με αρχηγό τον Καλεντέρ-Σαχ. Από τις εξεγέρσεις στο ευρωπαϊκό τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έντονο αγροτικό (εκτός απο τον εθνικό και θρησκευτικό) χαρακτήρα είχε η εξέγερση του επισκόπου Τρίκκης Διονυσίου το 1601-11 στην Ήπειρο. Όπως αναφέρει χρονικό της εποχής, το πλήθος των σχεδόν άοπλων χωρικών της περιοχής μπήκε το βράδυ της 10ης προς 11η Σεπτεμβρίου 1611 στην πόλη των Ιωαννίνων, φωνάζοντας συνθήματα εναντίον των νέων φόρων: «Κύριε ελέησον! Χαράτζι, χαρατζόπουλου. Αναζούλι αναζουλόπουλου». Κεντρική Ευρώπη.Από τον 15ο αι., στα πλαίσια της μεταρρυθμιστικής κίνησης της εκκλησίας και της αντίθεσης στον παπισμό, εκδηλώνονται πολλά κινήματα με σαφή αγροτικό χαρακτήρα και έντονη αντιφεουδαρχική κατεύθυνση. Τα σοβαρότερα από αυτά είναι: Το κίνημα του 1437-38 στην Τρανσυλβανία.Τo κίνημα ξέσπασε όταν οι Βλάχοι και Ούγγροι αγρότες αρνήθηκαν να πληρώσουν στον επίσκοπο και τους φεουδάρχες τους φόρους τους σε σταθερό νόμισμα, ενώ το ίδιο το νόμισμα είχε υποτιμηθεί. Το κίνημα, στο οποίο σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι οπαδοί του Τσέχου μεταρρυθμιστή Γ. Χους, καταπνίγηκε από τους φεουδάρχες τον Ιανουάριο του 1438. Το κίνημα του 1524-26 στη Γερμανία (Πόλεμος των Χωρικών).Τεράστια έκταση πήραν οι α.ε. στη Γερμανία που, ενισχυμένες από το πνεύμα της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης, κατέληξαν στη διατύπωση ριζοσπαστικών κοινωνικών αιτημάτων. Το κίνημα ξέσπασε στην περιοχή του Μέλανα Δρυμού τον Ιούνιο του 1524 με κύριο καθοδηγητή τον θεολόγο Τόμας Μίντσερ. Τo επαναστατικό πρόγραμμα του Μίντσερ Artikelbrief (Επιστολή κατ’ άρθρα)καλούσε σε αγώνα για την απελευθέρωση των φτωχών από κάθε είδους καταπίεση και εξουσία και την εφαρμογή του νόμου του Θεού. Την άνοιξη του 1525, η εξέγερση είχε εξαπλωθεί στην άνω Σουηβία, ενώ τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς έγινε το συνέδριο των αγροτών στο Μέμινγκεν. Στα πλαίσια αυτού του συνεδρίου εκδηλώθηκαν δύο αντιτιθέμενες τάσεις: η συντηρητική του Σβίγγλιου, που υποστήριζαν κυρίως οι εύποροι αγρότες και τα μικροαστικά στοιχεία των πόλεων, με κυριότερη έκφραση το πρόγραμμα των Δώδεκα Άρθρων,και οι οπαδοί του προγράμματος Artikelbrief του Μίντσερ. H ανακωχή της Ουλμ (25 Μαρτίου 1525) που παραχώρησαν οι μετριοπαθείς στους φεουδάρχες, έδωσε τον χρόνο στους τελευταίους να ανασυνταχθούν και να συντρίψουν τους αγρότες στις 14 Απριλίου στο Βούρτσαχ. Το κίνημα όμως συνεχιζόταν στις περιοχές της βόρειας Φραγκονίας, Σαξονίας και Θουριγκίας, όπου οι επαναστάτες, οδηγούμενοι από τον Μίντσερ, είχαν σχηματίσει τοπική κυβέρνηση στην πόλη Μιλχάουζεν. Στις 15 Μαΐου 1525 το απόσπασμα του Μίντσερ νικήθηκε στο Φράνκενχαουζεν από τους δούκες και ο ηγέτης του αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε με φριχτά βασανιστήρια, στις 27 Μαΐου. Στο μεταξύ, το κίνημα επεκτάθηκε στις περιοχές Βυρτεμβέργης, Μπάντεν, Αλσατίας, Άλπεων, με σημαντικές επιτυχίες, όπως ήταν η κατάληψη της πόλης Φράιμπουργκ (23 Μαΐου) και η νίκη στη μάχη του Σλάντμινγκ (30 Ιουλίου). Ύστερα όμως από τις συντριπτικές ήττες των αγροτών. στο Μπίμπλιγκεν, στο Τσάμπερν κ.α., το κίνημα άρχισε να παρακμάζει. Το κίνημα του 1626 στην Άνω Αυστρία.Το κίνημα ξέσπασε στη διάρκεια του Τριακονταετούς πολέμου (1618-48), εξαιτίας της βαριάς φορολογίας και της βίαιης αναμεταρρύθμισης που επέβαλαν στους αγρότες οι Βαυαροί, μετά την παραχώρηση της περιοχής (1620) στον βασιλιά της Βαυαρίας Μαξιμιλιανό από τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκήςαυτοκρατορίας Φερδινάνδο B’. Τoν Μάιο-Ιούλιο του 1626, οι εξεγερμένοι αγρότες, με επικεφαλής τον Στέφαν Φάντιγκερ κατέλαβαν σχεδόν όλη την Άνω Αυστρία, καταστρέφοντας πύργους, μοναστήρια και ό,τι άλλο θύμιζε τη φεουδαρχική καταπίεση. Το κίνημα κατέπνιξαν οι Βαυαροί τον Δεκέμβριο του 1626 με τη βοήθεια ξένων μισθοφόρων και αφού κατόρθωσαν να διαιρέσουν το στρατόπεδο των επαναστατών, μετά τον θάνατο του αρχηγού τους Φάντιγκερ στην πολιορκία της πόλης Λιντς. Το κίνημα του 1653 στην Ελβετία.Τo κίνημα ξέσπασε τον Φεβρουάριο του 1653 και ήταν το αποτέλεσμα της άγριας εκμετάλλευσης των αγροτών –που ακολούθησε τον Τριακονταετή πόλεμο– από τους πατρίκιους των καντονίων. Η εξέγερση, η οποία ξέσπασε στο καντόνι της Λουκέρνης, επεκτάθηκε γρήγορα στα καντόνια της Βέρνης και Βασιλείας. Έως τις αρχές Ιουλίου το α.κ. (της Αγροτικής Ένωσης όπως ονομαζόταν) είχε καμφθεί, ενώ λίγο αργότερα εξοντώθηκαν και οι ηγέτες του, Λιούνμπεργκερ και Σιμπί. Ρωσία.Η ένταση της φεουδαρχικής καταπίεσης από το β’ μισό του 16ου αι., με τη διάδοση της αγγαρείας, της χρηματικής προσόδου, την αύξηση των ορίων παραγωγής κλπ., οδήγησε στην αύξουσα εξαθλίωση όχι μόνο των αγροτικών μαζών αλλά και των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων των πόλεων. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν το ξέσπασμα στις αρχές του 17ου αι. μεγάλων αγροτολαϊκών κινημάτων, που, μαζί με τα μεγάλα κινήματα του β’ μισού του 17ου και 18ου αι., μας δίνουν μια πολύ ζωντανή εικόνα της μακρόσυρτης κρίσης της ρωσικής φεουδαρχίας. Αναλυτικότερα, τα κινήματα αυτά ήταν τα εξής: Το κίνημα του 1603-15.Το κίνημα αυτό γνώρισε τρεις φάσεις ανάπτυξης: στην πρώτη φάση (1603-5) αρχηγός των εξεγερμένων αγροτών ήταν ο Χλοπκ. Το κίνημα εκδηλώθηκε στην κεντρική Ρωσία και μετά από μια προσωρινή υποχώρηση εξαπλώθηκε στις επαρχίες Καμαρίνσκαγια και Οκολένσκαγια, για να συμπεριλάβει την εξέγερση των Κοζάκων και σταδιακά ολόκληρο τον νότο. Μια από τις συνέπειες του κινήματος ήταν η πτώση του παράνομου τσάρου Μπορίς Γκοντουνόφ και η άνοδος στον θρόνο του Δημήτριου. Στη δεύτερη φάση του (1606-7) το κίνημα ξέσπασε, με ηγέτη τον Μπολόντνικοφ, τον Αύγουστο του 1606 στην περιοχή του κάτω Βόλγα και ύστερα από επανειλημμένες νίκες κατά των τσαρικών στρατευμάτων κατόρθωσε να πολιορκήσει τη Μόσχα. Οι τσαρικοί κατάφεραν να εξαγοράσουν ένα μέρος της ηγεσίας του κινήματος και να λύσουν την πολιορκία. Ο αγώνας συνεχίστηκε για περίπου έναν χρόνο με σκληρές μάχες γύρω από τις πόλεις Καλούζκα και Τούλα· τελικά όμως, οι δυνάμεις των εξεγερμένων άρχισαν να κάμπτονται και οι ηγέτες τους Μπολόντνικοφ και Ιλέικα εκτελέστηκαν, παρά την αντίθετη υπόσχεση των τσαρικών. Στην τρίτη φάση του (1608-15), το κίνημα ξέσπασε στην περιοχή Ριαζάν και γρήγορα διαδόθηκε στις περιοχές του μέσου Βόλγα, της Μόσχας (με αρχηγό τον Σαλκόφ), του Πσκοφ κ.ά. Με την εισβολή των Πολωνών (1610) και των Σουηδών (1611), το κίνημα πήρε εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα, ενώ στην περίοδο 1613-15 επικράτησε το αγροτοκοζακικό κίνημα του Ζαρούτσκι, που εξαπλώθηκε στις περιοχές του Ριαζάν και του άνω Βόλγα έως την τελική συντριβή του από τους τσαρικούς το καλοκαίρι του 1615. Το κίνημα του Στέπαν Ράζιν (1670-71).Η εξάπλωση και ένταση της φεουδαρχικής καταπίεσης στη νότια Ρωσία (νότια λεκάνη του Ντον και του Βόλγα) η οποία εκδηλώθηκε με μια σειρά διατάξεις (κώδικας Σομπόρ, 1649) που επέβαλαν νέες βαριές φορολογίες στους αγρότες οδήγησε γρήγορα τον πληθυσμό στην απόγνωση. Μεγάλες μάζες αγροτών εγκατέλειπαν τα χωράφια τους και έφευγαν στις ακραίες επαρχίες της ευρωπαϊκής Ρωσίας, για να γλιτώσουν από τους φοροεισπράκτορες. Στο μεταξύ, πολλοί φυγάδες άρχισαν να συρρέουν στον νότο, όπου έγινε γρήγορα το κέντρο μιας μεγάλης επαναστατικής κίνησης. Στην αρχή (1666) η κίνηση αυτή είχε χαρακτήρα ληστρικό, όμως από το 1670 και μετά απέκτησε ένα σαφέστερο κοινωνικό-αντιφεουδαρχικό περιεχόμενο. Ηγέτης της ήταν ο Στέπαν Ράζιν, που έως τον Οκτώβριο του 1670 είχε καταλάβει πολλές πόλεις, μεταξύ των οποίων και κάποιες σημαντικές, όπως το Τσαρίτσιν, το Σαράτοφ, η Σαμάρα κ.ά. Στο μεταξύ η κεντρική εξουσία κατόρθωσε να ανασυντάξει τις δυνάμεις της και με αρχηγό τον έμπειρο βοεβόδα πρίγκιπα Ντολκορούγκοφ κατάφερε αλλεπάλληλα χτυπήματα στους εξεγερμένους και μέσα σε έναν χρόνο τους εκμηδένισε (Νοέμβριος 1671). Θα πρέπει να σημειωθεί πως στο κίνημα αυτό σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα μεσαία και κατώτερα στρώματα των Κοζάκων του Ντον. Αντίθετα, οι πλούσιοι Κοζάκοι συμμάχησαν με τους βοεβόδες και τον Απρίλιο του 1671 συνέλαβαν αιφνιδιαστικά τον Ράζιν και τον αδελφό του Φρολ, τους οποίους έστειλαν στη Μόσχα, όπου εκτελέστηκαν στις 6 Ιουνίου της ίδιας χρονιάς. Το κίνημα του Πουγκατσόφ (1773-75).Το κίνημα (που είχε κι αυτό τις ρίζες του στην ένταση της φεουδαρχικής καταπίεσης) ξέσπασε το καλοκαίρι του 1773, επί Αικατερίνης B’, στην περιοχήτων Ουραλίων και εξαπλώθηκε στη δυτικής Σιβηρία και στις περιοχές του μέσου και κάτω Βόλγα. Πλαισιώθηκε από δεκάδες χιλιάδες αγρότες, κυρίως Κοζάκους, αλλά και Καλμούχους, Μπασκίρους, Τατάρους κ.ά., καθώς επίσης από τους εργαζόμενους στα ορυχεία και εργοστάσια των Ουραλίων και από τη φτωχολογιά των πόλεων. Επικεφαλής του κινήματος τέθηκε ο Κοζάκος Πουγκατσόφ που ήδη τον Σεπτέμβριο του 1773 είχε σχηματίσει το πρώτο στρατιωτικό απόσπασμα από Κοζάκους, παίρνοντας παράλληλα τον αυτοκρατορικό τίτλο Πέτρος ο Γ’. Στις διακηρύξεις του ο Πουγκατσόφ κάλεσε τους αγρότες όλων των εθνοτήτων να εξεγερθούν εναντίον των τσιφλικάδων και υποσχέθηκε θρησκευτική ελευθερία, φορολογικές απαλλαγές και δωρεάν γη. Στις αρχές το κίνημα είχε σημαντικές επιτυχίες· καταλήφθηκαν πολλές μικρές πόλεις και οχυρά και πολιορκήθηκε το Όρεμπουργκ (5 Οκτωβρίου 1773). Από την άνοιξη, όμως, του 1774 οι δυνάμεις των εξεγερμένων άρχισαν να κάμπτονται και στις 22 Μαρτίου αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία του Όρεμπουργκ. Το καλοκαίρι του 1774 σημειώθηκε νέα έξαρση του επαναστατικού κινήματος, για να υποχωρήσει πάλι, μετά τη συντριπτική ήττα που δέχτηκε στις 25 Αυγούστου στη Σολενικόβα. O Πουγκατσόφ συνελήφθη και εκτελέστηκε μαζί με άλλους συνεργάτες του στη Μόσχα (10 Ιανουαρίου 1775). Ωστόσο, μικρές εστίες επαναστατών συνέχισαν να αντιστέκονται έως το καλοκαίρι του 1775. Από τις σημαντικότερες συνέπειες του κινήματος υπήρξαν η ενίσχυση του κρατικού μηχανισμού και η λήψη οικονομικών και πολιτικών μέτρων για την άμβλυνση του αγροτικού προβλήματος. Η εξέγερση του 1902.Ξέσπασε στις περιοχές του Χάρκοβο και της Πολτάβα με αφορμή την κακή σοδειά του 1901. Πήραν μέρος περίπου 40 χιλιάδες αγρότες, που στο διάστημα από 7 Μαρτίου έως 3 Απριλίου λεηλάτησαν τις περιουσίες 150 τσιφλικιών. Η εξέγερση καταπνίγηκε βίαια από τον τσαρικό στρατό. Ρουμανία.Ιδιαίτερα σημαντικές υπήρξαν οι εξεγέρσεις του 1888 και 1907. Η εξέγερση του 1888 ξέσπασε στα τέλη Μαρτίου στις περιοχές Γιαλομίτσα, Ίλφοφ και Πράχοβα και εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Οι εξεγερμένοι ζητούσαν γη και κατάργηση των ληστρικών συμβολαίων με τους γαιοκτήμονες. Το κίνημα καταπνίγηκε βίαια από δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού, αφού σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν πάνω από 1.000 άτομα και συνελήφθησαν περίπου 3.000. Η εξέγερση του 1907 ξέσπασε τον Φεβρουάριο στη Μολδαβία, με αφορμή την αύξηση των τιμών μίσθωσης γης. Τους αγρότες της Μολδαβίας ακολούθησαν έναν μήνα αργότερα οι αγρότες της Βλαχίας. Η εξέγερση, που πλαισιώθηκε από τους εργάτες των πόλεων, πήρε τεράστιες διαστάσεις και ανάγκασε την κυβέρνηση να κινητοποιήσει 140.000 στρατιώτες για να την καταπνίξει, αφού προηγουμένως ισοπεδώθηκαν πολλά χωριά από το πυροβολικό και σφαγιάστηκαν 11.000 άνθρωποι. Κίνα.Το κίνημα του 874-901.Μεγάλη λαϊκή εξέγερση που συντάραξε την Κίνα του τελευταίου τετάρτου του 9ου αι., επί δυναστείας των T’ανγκ. Ξέσπασε στις βόρειες επαρχίες με αρχηγό τον Βαν Σιαν Τζι και γρήγορα απλώθηκε προς την κεντρική και ανατολική Κίνα. Μετά την ήττα των επαναστατών και τον θάνατο του Βαν Σιαν Τζι (Μάρτιος 878) την ηγεσία ανέλαβε ο Χουάν Τσάο που κινήθηκε –λεηλατώντας τις κυβερνητικές αποθήκες και καταστρέφοντας τους φορολογικούς καταλόγους– νοτιοανατολικά, ώσπου κατέλαβε το 879 την Καντόνα. Το 881 ο Χουάν Τσάο ανακηρύχθηκε στην Τσανγιάν αυτοκράτορας. Από το 883 άρχισε η παρακμή των δυνάμεων των επαναστατών· ο Χουάν Τσάο αυτοκτόνησε το 884 και έως το 901 είχαν καμφθεί οριστικά και οι τελευταίες μικρές εστίες αντίστασης. Το κίνημα του 1628-45.Μεγάλο αντιφεουδαρχικό κίνημα που κατέληξε στην ανατροπή της δυναστείας των Μινγκ (1368-1644). Αφορμή του υπήρξε η τεράστια επέκταση της μεγάλης ιδιοκτησίας, που είχε ως αποτέλεσμα τον μαζικό διωγμό των αγροτών από τη γη τους. Το κίνημα ξέσπασε στην επαρχία Σενσίν και, ύστερα από μια αποτυχημένη απόπειρα να καταληφθεί το Πεκίνο, επεκτάθηκε προς τον νότο. Μετά την ήττα του 1638 και τη σύλληψη και εκτέλεση του ηγέτη των επαναστατών Γκάο Ινσιάν, το κίνημα αναδιοργανώθηκε (1640) από τον Λιν-Τζιν-τσεν και συνέχισε με νέες δυνάμεις τον αγώνα που κατέληξε στην κατάληψη του Πεκίνου (25 Απριλίου 1644) και στην αυτοκτονία του τελευταίου αυτοκράτορα της δυναστείας των Μινγκ. Ο Λιν-Τζιν-τσεν ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, η εξουσία του όμως άφησε άθικτες τις φεουδαρχικές δομές. Το κίνημα κατέρρευσε με την εισβολή των Μαντζού (Ματζουριανών), που –σε συνεργασία με τους παλιούς φεουδάρχες, οι οποίοι τους είχαν καλέσει σε βοήθεια– κατατρόπωσαν τους επαναστάτες, αναγκάζοντάς τους να εγκαταλείψουν το Πεκίνο (Ιούνιος 1644), και κατέλαβαν την εξουσία, ιδρύοντας την τελευταία κινεζική δυναστεία, των Τσ’ινγκ (1644-1912). Κορέα.Το κίνημα του 1893-94.Μεγάλο αγροτολαϊκό αντιφεουδαρχικό κίνημα που συντάραξε την Κορέα στα τέλη του 19ου αι. Ξέσπασε τον Ιανουάριο του 1893 στην επαρχία Τσχουντσχόντο, με αφορμή την κακή σοδειά εκείνης της χρονιάς, απώτερη όμως αιτία υπήρξε η εφαρμογή της συμφωνίας του 1876, που παγίωνε την αποικιακή υποδούλωση της Κορέας στην ιαπωνική αστική τάξη. Η εξέγερση καταπνίγηκε τον Μάιο του 1893· τον Ιανουάριο, όμως, της επόμενης χρονιάς ξέσπασε νέα εξέγερση, που κατέληξε σε συμβιβασμό (Μάιος 1894) της άρχουσας τάξης με τους αγρότες Από τους όρους που έθεσαν οι επαναστάτες (ισόμερη διανομή της γης, μεταρρυθμίσεις στην τοπική αυτοδιοίκηση κ.ά.) μόνο το αίτημα της αυτονομίας στην τοπική αυτοδιοίκηση έγινε δεκτό, αλλά και η προσπάθεια εφαρμογής του αιτήματος αυτού στην πράξη από τους εκπροσώπους των εργαζομένων προκάλεσε τέτοιες ανησυχίες στην κυβέρνηση, που αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια της Κίνας, η οποία εισέβαλε με τον στρατό της. Η εισβολή της Κίνας έδωσε το πρόσχημα στην Ιαπωνία να επέμβει (με τη συγκατάθεση της Μεγάλης Βρετανίας και των ΗΠΑ) και να καταλάβει στρατιωτικά τη χώρα. Τo κίνημα από αγροτικό μεταμορφώθηκε σε εθνικοαπελευθερωτικό, κατορθώνοντας να κινητοποιήσει μεγάλες μάζες πατριωτών από όλα τα στρώματα του πληθυσμού. Τελικά συνετρίβη από τα στρατιωτικά τμήματα της κυβέρνησης και των γαιοκτημόνων. Νεότερη Ελλάδα Το κίνημα των ποπολάρων (Ζάκυνθος 1628).Η οικονομική πρόοδος στην ενετοκρατούμενη Ζάκυνθο των αρχών του 17ου αι., ιδίως μετά την αναγκαστική σταφιδοκαλλιέργεια που προσπόρισε ικανό πλούτο στο νησί, έκανε πιο ανάγλυφες τις κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στην τάξη των ευγενών (πραγματικών τιμαριούχων-φεουδαρχών) από τη μια και τις τάξεις των αγροτών-δουλοπάροικων και αστών, βιοτεχνών-εμπόρων (τάξη που είχε ήδη αρχίσει να ισχυροποιείται) από την άλλη. Οι αντιθέσεις αυτές οδήγησαν στην αναπόφευκτη σύγκρουση, που ήλθε το 1628 και έμεινε στην ιστορία γνωστή με το όνομα ρεμπελιό των ποπολάρων. Οι ποπολάροι κατέλυσαν το καθεστώς των αρχόντων και οργάνωσαν δική τους αρχή, που την κράτησαν τέσσερα περίπου χρόνια. Αρχηγούς τους είχαν τον Γιάννη Βοτάνη (γεωργό), τους Ανδρέα και Πιέρο Δρόση (τσαγκάρηδες) και τους Χριστόδουλο Τζίμα και Νικολέτο Αμπράμο (ράφτες). Το κίνημα κατέπνιξαν ύστερα από σκληρές προσπάθειες και δόλια μέσα οι Βενετοί με τον πρεβεδούρο Αντώνιο Πιζάνη. Το αγροτολαϊκό κίνημα στα Επτάνησα των ετών 1797-1804.Η γαλλική κατοχή του 1797, με τη διάδοση των ιδεών της μεγάλης Γαλλικής επανάστασης, έφερε σπουδαίες ανατροπές στα Επτάνησα: στην Κέρκυρα ο λαός καίει το λίμπρο ντ’ όρο και φυτεύει το δέντρο της ελευθερίας, στη Ζάκυνθο καταργούνται οι τίτλοι ευγενείας και τα προνόμια των τιμαριούχων, ενώ παράλληλα ιδρύονται σχολεία και πολιτικές λέσχες και οργανώνεται η τοπική αυτοδιοίκηση με τη συμμετοχή εκπροσώπων από όλα τα στρώματα του λαού. Ανάλογα γεγονότα συνέβησαν και στα άλλα νησιά. Η αποχώρηση των Γάλλων και η συνδυασμένη κατοχή των νησιών από τον τουρκικό, ρωσικό και αγγλικό στόλο, με την παράλληλη προσπάθεια αποκατάστασης της κλονισμένης τάξης των ευγενών και γαιοκτημόνων, προκάλεσε ένταση των κοινωνικών συγκρούσεων, ιδίως από μέρους της αγροτικής τάξης. Έτσι, τον Ιούλιο του 1800 έγιναν στα Κύθηρα σοβαρές συγκρούσεις με λεηλασίες και φόνους ανάμεσα στους άρχοντες και τους αγρότες Οι άρχοντες ζήτησαν βοήθεια από τους Ρώσους, που κατέπνιξαν τη στάση και εξόντωσαν τους υποκινητές της. Ακόμη σοβαρότερες ήταν οι συγκρούσεις που έγιναν στην Κεφαλονιά από το καλοκαίρι του 1800 έως την άνοιξη του 1801, με επίκεντρο τα χωριά Έρισο, Πύλαρο, Σάμη, Λιβαθώ, Κοκολάτα, Φωκάτα και Ανωή, τα οποία αρνούνταν να πληρώσουν φόρους. Η αναταραχή, που εξαπλώθηκε και στη γειτονική Λευκάδα, κράτησε έως το 1803, τη χρονιά που ο κυβερνήτης των νησιών Μοτσενίγος κατάργησε τη δεκάτη (φόρος στα γεωργικά προϊόντα, εισπραττόμενος σε είδος, το δέκατο της όλης ποσότητας) και τους φόρους στο λάδι, το κρασί κλπ. Από το 1814, με την κατοχή των νησιών από τους Άγγλους, το α.κ. παίρνει έναν έντονο εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα. Θεσσαλία.Η ένωση της Θεσσαλίας με την Ελλάδα (1881) δημιούργησε ένα οξύ αγροτικό πρόβλημα: αν και η συνθήκη παραχώρησης έδινε το δικαίωμα στους Τούρκους μεγαλοκτηματίες να διατηρήσουν την περιουσία τους, αυτοί προτίμησαν να την πουλήσουν σε πλούσιους Έλληνες εμπορομεσίτες (Ζωγράφο, Συγγρό, Στεφανοβίτη κ.ά.) και να αποχωρήσουν στην Τουρκία. Έτσι, με την απελευθέρωση οι Έλληνες κολίγοι βρέθηκαν πάλι δίχως κτήματα. Η προσπάθεια που έκαναν ορισμένες κυβερνήσεις (Τρικούπη) για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών συνάντησε μεγάλες αντιδράσεις από τους κεφαλαιούχους γαιοκτήμονες, με αποτέλεσμα έως το 1907 να έχουν απαλλοτριωθεί ελάχιστα τσιφλίκια και ολόκληρη η περιοχή να βρίσκεται σε μόνιμη αναταραχή, η οποία τελικά οδήγησε στα συλλαλητήρια του 1909 στον Βόλο και την Καρδίτσα και την εξέγερση του 1910 (βλ. λ. αγροτικό ζήτημα). Οι εξεγέρσεις των αγροτών στην Κίνα ήταν συνηθισμένο φαινόμενο της εθνικής της ζωής από τον 9o έως τον 20ό αι. και αντικείμενο έμπνευσης πολλών νεότερων λαϊκών Κινέζων ζωγράφων (Μουσείο Πεκίνου). Η μεγάλη αγροτική εξέγερση του Πουγκατσόφ (1773-75), που συγκλόνισε τη Ρωσική αυτοκρατορία, όπως εικονίζεται σε πίνακα του Ρώσου ζωγράφου Αβίλοφ (Ιστορικό Μουσείο, Μόσχα). Οι αγρότες των κεντρικών περιοχών της Ευρώπης, που στο παρελθόν αντιμετώπιζαν οξύτατα προβλήματα, βρίσκονται σε σαφώς καλύτερη θέση, κυρίως μετά τη χειραφέτηση των γυναικών. Στην αγροτική εξέγερση της Μπρέσια στην Ιταλία, το 1978, οι κάτοικοι της περιοχής, για να διαδηλώσουν την αλληλεγγύη τους προς τους αγρότες, τους μοίρασαν δωρεάν κοτόπουλα. Χαρακτηριστική απεικόνιση της σκηνής της επίθεσης κατά των αγροτών στο Κιλελέρ το 1910 (φωτ. από έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Μια συνηθισμένη σκηνή των ελληνικών εθνικών δρόμων τη δεκαετία του 1990: μπλόκο με τρακτέρ σε κόμβο της Εθνικής οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (Δεκέμβριος 1996). Οι εξεγέρσεις των αγροτών στην Κίνα ήταν συνηθισμένο φαινόμενο της εθνικής της ζωής από τον 9o έως τον 20ό αι. και αντικείμενο έμπνευσης πολλών νεότερων λαϊκών Κινέζων ζωγράφων (Μουσείο Πεκίνου).